چندی است که در بعضی محافل و حتی گروههای مجازی، مساله­ای مطرح می شود و آن اینکه آیا بهتر نیست بجای کمک به ضریح و تامین مخارج حرم امامان و امامزاده ها، پول آن را خرج نیازمندان و بیماران و یتیمان و یا مثلا در جهت ازدواج جوانان و غیره نماییم؟ آیا امامان نیازمند ساخت این حرمها هستند؟ آیا بهتر نیست بجای صرف هزینه در ساخت و سازها، به گفته­های امامان عمل کنیم؟ اصلا ضرورت ساخت گنبد و بارگاه چیست؟ و از این دست سئوالات.

صراحتا باید گفت که پاسخ همه این سوالات این است که بله بهتر است ابتدا به نیازمندان توجه شود و اگر پولی وجود دارد ابتدا در جهت رفع نیاز مردم گرفتار مصرف گردد. حتی در فقه در باب استطاعت حج چنین آمده: فتوای امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله؛ ج‌۱، ص: ۳۷۹:

مسأله ۳۸- یشترط فی الاستطاعه وجود ما یمون به عیاله حتى یرجع‌، و المراد بهم من یلزمه نفقته لزوما عرفیا و إن لم یکن واجب النفقه شرعا على الأقوى‌.

“وجود چیزى که عائله­ی‌ انسان تا مراجعت وی از حج با آن امرار معاش کند، در استطاعت، شرط است‌ و بنابر اقوى، مقصود از عائله، کسانى هستند که عرفا نفقه آن‌ها بر او لازم باشد اگر چه شرعا واجب النفقه او نباشد.”

فتوای بالا به خوبی مشخص می­کند که واجب الحج کسی است که ابتدا مشکلات مالی و نیازهای اطرافیان خود را تامین کند و اگر از آن زیاد آمد آنگاه حاجی شود. با این فتوا مشخص می­شود که رفع نیاز محرومان جامعه تا چه اندازه از نظر شارع مقدس واجب و ضروری است و شما تصور کنید اگر هر کسی ابتدا به رفع نیازهای مالی اطرافیانش بپردازد تا بتواند مستطیع باشد آنگاه دیگر فقر و اختلاف طبقاتی در جامعه وجود خواهد داشت؟

به سوال بالا بر می­گردیم. با این تفاسیر، ضرورت کمک مالی به اعتاب مقدسه در عین مشاهده مشکلات مالی جامعه چیست؟

در پاسخ باید گفت که خداوند در قرآن از انفاق و زکات و کمک به محرومان، فراوان یاد کرده و دوری کننده از آنرا مستحق مجازات خوار کننده دانسته و حتی در بسیاری از موارد، پس از بیان اقامه نماز، مساله انفاق و رسیدگی به محرومان جامعه را مطرح کرده است، بنابراین این مساله در نزد کسانی که معتقد به دین و قرآن هستند و فارغ از جنبه­های دیگر، مورد توجه قرار می­گیرد و این دست از افراد، خود را مقید به مساعدت می­دانند از طرفی دست به جیب شدن و دست به جیب بودن نیاز به خصلتهای دیگری هم دارد که مستحضرید از مال گذشتن و آنرا بی هیچ توقعی به دیگران دادن، کاری سخت است که انگیزه­ای بسیار قوی می­خواهد و شاید بعضی از این امتحان، رو سفید بیرون نیایند همچنانکه می بینیم همینگونه هم هست که انسانها ذاتا برای دل کندن از پول و مال مشکل دارند و گذشتن از آنرا خوش نمی دارند که البته این از خصایص انسان است و مبارزه با این خصلت از ناحیه دین، تقدیر شده و کسی که انفاق می کند را وعده بهشت داده شده است.

اما چه افراد و چه گروه از انسانهایی در بذل مال خود، پیشقدم­تر و سخاوتمندتر هستند؟ آیا همه انسانها به این مقام ایثارگری می­رسند؟ آیا همه، حداقل نسبت به همنوع خود فارغ از تاکیدات دینی دستگیری می­کنند؟ پاسخ کاملا منفی است که اگر چنین بود اینهمه مشکلات فراوانِ روزافزون وجود نداشت و شاهد اینهمه فقر و درماندگی نبودیم که از قدیم گفته اند: هر جا قله­ای مرتفعتر شود بی شک در ابتدا دره­ای عمیقتر شده است. از منظر دینی هم توفیق بذل مال به هر کسی داده نمی شود و هر کسی نمی تواند به صفت بخشندگی برسد و هر کسی سعادت دستگیری از محرومان را نخواهد داشت چه آنکه دستگیری و بخشش از صفات خداوند است که قطعا انسانی که رنگ خدایی بگیرد می­تواند به این صفت نایل شود.

حال سوال دیگر آنکه چه کسانی می­توانند توفیق انفاق و بذل مال خود را داشته باشند؟ پاسخ این است که کسانی به این مقام خواهند رسید که در خود، صفات دیگری را نیز متبلور کنند از جمله آنها، صفت رحمت و رافت و مودت است که این صفت ریشه در محبت خاندان رسول و اهل بیت دارد که ابتدا این خصلت است که باید در شخصِ جویای کمال، بوجود آید تا بتواند به صفات بعدی کمال از جمله بخشندگی برسد که خداوند در قرآن به آن اشاره مستقیم دارد. از جمله آنها به موارد زیر می توان اشاره کرد:

  • آیه مودت: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ آیه ۲۳ سوره شوری

“(ای پیامبر بگو) به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی درباره خویشاوندانم و هر کس، نیکی به جای آورد برای او در ثواب آن خواهیم افزود قطعا خدا آمرزنده و قدرشناس است.”

  • آیه خمس: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ…آیه ۴۱ سوره انفال

“بدانید که هر گاه چیزی به غنیمت گرفتید خمس آن از آن خدا و پیامبر و خویشاوندان [پیامبر] و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است. و خدا به هر چیز تواناست.”

 “آنچه خدا از اموالِ مردم آن آبادى ها ، (بدون پیکار مجاهدان) ، به پیامبرش بازگردانید ، سهمى از آن به خدا اختصاص دارد (که باید در راه او هزینه شود) و سهمى از آن براى پیامبر و سهمى براى خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است . این تقسیم، بدان جهت است که این اموال، میان توانگرانِ شما دست به دست نگردد . آنچه را که رسول خدا به شما پرداخت آن را بگیرید و آنچه شما را از آن بازداشت از آن دست بدارید و از خدا پروا کنید و با پیامبر او مخالفت نکنید که خدا سخت کیفر است “.

“اى پیامبر، حق خویشاوندت را بپرداز و همچنین نصیب بینوا و در راه مانده را. (شما مردم نیز حق خویشاوند پیامبر را بدهید و نیز نصیب بینوا و در راه مانده را)، رعایت این امر براى کسانى که خواهان تقرب به درگاه اویند و خشنودى او را مى طلبند بهتر است و آنان قطعاً سعادتمندند.”

همانگونه که مشاهده می فرمایید ذی القربی در لغت به معنای خویشاوند نزدیک است و در ۱۱ آیه از قرآن از جمله در آیه خمس و آیه مودت به‌کار رفته و مودت آنان به عنوان مزد رسالت پیامبر (ص) یاد شده است. هر چند در مصداق ذی القربی بین علمای شیعه وسنی اختلاف‌هایی وجود دارد اما تقریبا بنابر همه روایات شیعه و اکثر روایات اهل سنت، علی بن ابی طالب(ع)، فاطمه و فرزندان‌شان از مصادیق قطعی این آیات هستند. نکته بعد آنکه در همه آیات فوق تاکید شده که مسلمانان از مال خود ابتدا سهمی را برای خدا در نظر گیرند (برای ترویج دین خدا) سپس سهمی را برای پیامبر و سهمی را برای خویشاوندان او (به منظور ابراز محبت و مودت و تقرب به حق تعالی) و در آخر سهمی را برای یتیمان و مستمندان و بیچارگان اختصاص دهند.

بنابراین توفیق دستگیری و بذل مال و بخشش به مستمندان و محرومان جامعه نصیب کسانی خواهد شد که ابتدا محبت اهل بیت را حقیقتا در دل داشته باشند و یکی از جنبه های بروز محبت، دست به جیب شدن برای احیا یاد و نام آثار و متعلقات اهل بیت است از جمله رسیدگی به زایرین ایشان، مساعدت به ساخت و ساز حرمها، کمک به گسترش فرهنگ اهل بیت که قرآن بر آن صراحت داشته و راه کسب توفیق جهت کمک به محرومان را اختصاص بخشی از هزینه جهت اهل بیت دانسته است.

اینجاست که در پی اینگونه مساعدتهای مالی، امر انفاق به محرومان و مستمندان برای این اشخاص بسیار آسان شده و یا به عبارتی توفیق دستگیری از نیازمندان هم نصیب اینان می شود همچنانکه در آیات ذکر شده به این مورد هم به صورت پی در پی آمده و اشاره گردیده است. یعنی جهت کسب توفیق خدمت به محرومان باید از درب محبت کردن به اهل بیت گذشت.

مورد سلب توفیق مساعدت به محرومان جامعه را خداوند در آیه ای به این شرح بیان فرموده است:

وَ إِذا قِیلَ لهم أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ قالَ الَّذینَ کَفَروُاْ لِلَّذینَ ءَامَنُوا أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ یَشَآءُ‌ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ فِی ضَلَلٍ مُّبینٍ. سوره یس آیه ۴۷

“و چون مؤمنان به آنها گفتند که از آنچه خدا روزی شما را قرار داده چیزی برای رضای او به فقیران انفاق کنید، کافران به اهل ایمان جواب دادند آیا ما به کسی که اگر خدا می‌خواست به او هم مانند ما روزی می‌داد اطعام و دستگیری کنیم؟ (هرگز نمی‌کنیم) شما که به ما نصیحت می‌کنید، پیداست که سخت در راه غلط و گمراهی هستید (و راه راست آن است که چنان که خدا به فقیران احسان نکرده ما هم نکنیم)”

در عمل هم می بیینم کسانی در جامعه همواره به یاد فقرا هستند که در راه احیای نام ونشان اهل بیت به اصطلاح دست به جیب هستند از طرفی می بینیم به عتبات مقدسه کمک می کنند و از آنطرف هزینه داروی دردمندی هم تامین می کنند. به پیاده روی اربعین مساعدت مالی می کنند از آنطرف برای بی خانه ای، خانه می سازند.

 اصلا دلیل اینکه نام قریب به اتفاق موسسات خیریه از نام ائمه یا وابستگان به ایشان گرفته شده هم همین است یعنی ارتباطی دو سویه و کاملا مرتبط با هم دارد.  مثالی دیگر آنکه معمولا شاهدیم اگر کسی در راه مانده باشد یا مشکلی مالی برایش پیش آمده باشد به جمع عزاداران اهل بیت یا مساجد یا حسینیه ها پناه می آورد و هرگز ندیده ایم که سائلی برای رفع نیاز مالی خود به مراسم عروسی یا جشن تولد مراجعه کند یا ندیده ایم به کسانی مراجعه کند که در برج میلاد بستنی طلا می خورند یا نزد کسانی برود که پارتی شبانه می گیرند یا سفرهای خارجی تفریحی می روند. همه آنان نیز گویی به سمت اهل بیت و مجالس ایشان هدایت می شوند. یا همواره دیده ایم که کسانیکه برای جمع آوری کمک مالی برای محرومان اقدام می کنند نزد حاجی ها و یا کربلاییها یا مشهدی ها می روند. یا مثال عینی دیگر آنکه: امسال که کسی حج و عمره نرفته و حج تعطیل شده و بسیاری در این راه هزینه نکرده اند چه کسی را می توان یافت که هزینه حجش را به فقیری داده باشد؟ یا سفره اطعام برای فقرا پهن کرده باشد؟ یا به شیرخوارگاهی کمک مالی کرده باشد؟ یا چند نفر از اینان جمع شده باشند و بیمارستانی ساخته باشند؟ یا عده ای از آنها زندانیها را آزاد کرده باشند؟ پس به نظر شما این هزینه میلیاردی که صرف سفر حج نشد و به اصطلاح بعضی به حلق عربهای سعودی ریخته نشد در چه مسیری خرج شد؟

 اخیرا آماری غیر رسمی منتشر شده که فقط در تهران ماهیانه مبلغ ۵ میلیارد تومان صرف خرید ذرت مکزیکی می شود. حال آیا با این پول نمی شود به همه فقرا رسیدگی کرد؟ یا مصرف مواد آرایشی درکشور و یا دهها مورد شبیه این.  پس و در نتیجه اگر می خواهیم بساط انفاق و کمک به محرومان روز بروز گسترده تر شود باید بساط حب اهل بیت و مساعدت مالی در این زمینه را بیشتر بگسترانیم و اگر به هر دلیل کمک به شعائر اهل بیت را کمرنگ کنیم بی شک کمک به محرومان را هم کمرنگ کرده ایم چه آنکه مطمئنا این نخواهد بود که اگر کسی دست از کمک مالی به حرمهای اهل بیت یا سفر حج دست کشید از آنطرف توفیق مساعدت به محرومان را بیابد.

شش

سید محمدحسین صداقت کشفی