زعفران، معروف به طلای قرمز یک گیاه ارزشمند دارویی است که دارای خواص آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی، شادی آور، ضدچربی خون و کاهنده قندخون می باشد.

با توجه به اثرات شاخص این گیاه دارویی، اخیرا بهره مندی از آن در درمان و کنترل بیماریهای مختلف در کودکان مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است.

در این نوشتار با مرور تحقیقات انجام شده طی ۳۰ سال گذشته اثرات زعفران در بیماریهای رایج در کودکان، مثل اختلال بیش فعالی، افسردگی و اضطراب، چاقی، دیابت و سرطان مورد بررسی قرار گرفته است.

نتیجه حاصل از این بررسی ها منجر به ظهور دیدگاه جدیدی برای استفاده از زعفران در کنترل اختلال بیش فعالی در کودکان با داشتن مکانیسمهای مشابه داروهای شیمیایی مورد استفاده در درمانِ این اختلال با عوارض بسیار کمتر از آنها شده است.

همچنین زعفران دارای اثرات درمانی مثبت در بهبود اختلالات افسردگی و اضطراب از طریق کنترل مسیرهای عصبی و داشتن مکانیسم درمانی، مشابه داروهای ضدافسردگی، درمان چاقی و کنترل دیابت از طریق کنترل پروفایل لیپیدی و قندخون و همچنین سرکوب سلولهای سرطانی در کودکان است.

در این نوشتار به بررسی خواص درمانی این گیاه ارزشمند در اختلال بیش فعالی و سایر بیماریهای رایجِ ذکر شده در کودکان می پردازیم:

زعفران یک گیاه ارزشمند و دارای خواص درمانی مختلف است. زعفران، حداقل حاوی چهار ماده فعال طبیعی است که شامل: کروسین، کروستین، پیکروکروسین و سافرانال می باشد.

کروسین، کاروتنویید موجود در زعفران (کاروتنوییدها دسته‌ای از رنگیزه‌ها هستند که در جذب نور در گیاهان نقش بسیار مهمی دارند) رنگ مخصوص زعفران را مشخص می کند.

پیکروکروسین در زعفران، مسؤول تلخی آن است، در حالی که سافرانال، عطر ویژه آن را ایجاد می کند در طب سنتی و در پزشکی قدیم از زعفران به عنوان آرام بخش، کاهنده گرفتگی های عضلانی و خلط آور استفاده می شده است. زعفران دارای خواص ضدالتهابی و ضد استرس می باشد.

علاوه بر این، زعفران دارای خواص درمانی در بیماری های عصبی مثل اختلال بیش فعالی افسردگی و استرس، چاقی و دیابت و سرطان است. همچنین مطالعات محدودی در زمینه اثرات زعفران در کنترل علایم سندروم پیش قاعدگی و کاهش فشار خون انجام شده است.

• اثرات زعفران بر اختلال نقص توجه و بیش فعالی در کودکان (ADHD):

اختلال نقص توجه یا بیش فعالی یکی از رایج ترین اختلالات عصبی است که کودکان و نوجوانان زیادی را درگیر خود کرده است.

علایم این بیماری شامل عدم تمرکز و بی توجهی، بیش فعالی، تکانشگری و کاهش خواب و اشتهاست که می تواند باعث ایجاد اختلال در فعالیتهای روزمره کودکان و ارتباطات اجتماعی آنها شود.

رایج ترین روش کنترل و درمان این اختلال، استفاده از داروی شیمیایی محرک متیل فنیدیت است. با وجود اثرات مثبت این دارو بر کنترل بیش فعالی، عوارض جانبی مختلفی مثل کاهش اشتها و ایجاد اختلال در خواب کودکان، تمایل بیماران را برای مصرف این دارو کاهش داده است. بنابراین تمایل به مصرف داروهایی با عوارض کمتر و اثرات قابل قبول، رو به افزایش است.

در این راستا استفاده از زعفران، همان عملکرد داروهای شیمیایی را داشته با این تفاوت که مضرات داروهای شیمیایی را ندارد.

در یک مطالعه که در سال ۲۰۲۱ انجام گرفت و همچنین در مطالعه ای که در سال ۲۰۱۷ روی کودکان ۶ تا ۱۷ سال انجام گرفت، تجویز زعفران در دو دوز ۲۰ و ۳۰ میلی گرم به مدت ۶ هفته منجر به کاهش قابل توجه علایم بیش فعالی شد. در مطالعه دیگری، سمیت بسیار کمی در دوزهای درمانی زعفران نسبت به متیل فنیدیت دیده شد. همچنین مصرف ۱۵/۵ میلی گرم در روز از زعفران به مدت ۶ هفته باعث بهبود کیفیت خواب می شود و اثرات آرام بخشی در کودکان دارد.

۲- اثرات زعفران بر درمان افسردگی و اضطراب در کودکان

افسردگی یک اختلال روانی می باشد که در آن، فرد تمایل به انجام فعالیت های روزمره، احساس مفید بودن، احساس شادی و انرژی را ندارد و گاهی اوقات احساس گناهکار بودن و تمایل به خودکشی را در فرد القا می کند و توانایی کنترل افکار را از وی می گیرد.

امروزه، اختلالات افسردگی به عنوان یکی از مهمترین علل مختل شدن زندگی عادی یک نوجوان در جهان است. به علت شیوع بالای اختلال افسردگی در نوجوانان، مدارس متعددی در انگلستان به منظور جلوگیری از پیدایش این اختلال در آنها، گروههای روانشناسی در مدارس تشکیل داده اند تا به حل مشکلات آنها بپردازند امروزه درمانهای متفاوتی برای بهبود علایم افسردگی در دسترس می باشد که رایج ترین آنها استفاده از داروهای ضدافسردگی و روش های مختلف روان درمانی است. افسردگی خصوصا با شروع پاندمی کرونا سیر صعودی را طی و نوجوانان بیشتری را درگیر خود کرد.

استفاده از داروهای ضدافسردگی علی رغم داشتن اثرات مثبت در بهبود علایم، دارای یک سری کاستیها و عوارض جانبی مثل تحمل نسبت به دارو در دراز مدت، بی خوابی، اختلالات جنسی و عدم بهبودی کامل فرد می باشد که محققان را به سمت استفاده از داروهای با عوارض کمتر و اثرات درمانی قابل قبول سوق می دهد.

در این راستا، استفاده از زعفران به عنوان یک درمان قابل قبول در مطالعات بالینی مورد توجه بسیاری قرار گرفته است.

طی مطالعات اخیر، سافرانال و کروسین موجود در زعفران دارای اثرات مشابه داروهای ضدافسردگی هستند و می توانند در درمان علایم ملایم تا متوسط افسردگی مورد استفاده قرار بگیرند در مطالعه ای که توسط دکتر آخوندزاده در سال ۲۰۰۴ انجام گرفت نشان داده شد که مصرف روزانه ۳۰ میلی گرم از زعفران به مدت ۶ هفته می تواند اثرات درمانی مشابهی چون داروی ضد افسردگی در بهبود علایم ملایم تا متوسط افسردگی داشته باشد در مطالعه دیگری که در سال ۲۰۱۳ روی موشهای مبتلا به افسردگی انجام گرفت نشان داده شد که مصرف ۲۵۰ میلی گرم بر کیلوگرم زعفران باعث همان اثرات داروهای شیمیایی می گردد.

اضطراب از دیگر اختلالات روانی رایج در کودکان است و ابعاد مختلفی را در بر می گیرد که شامل اختلالات پنیک (بیماری پنیک یکی از اختلالات روانی است که در آن افراد تجربه های شدیدی از ترس، نگرانی و اضطراب را تجربه می کنند. این اضطراب به طور ناگهانی شروع می شود و باعث می شود فرد احساس می کند که دچار حمله قلبی یا مرگ ناگهانی خواهد شد. علائم بیماری پانیک شامل تنگی نفس، سرگیجه، تعریق، لرزش بدن و درد قفسه سینه هستند). و فوبیا (هراس شدید یا بیمارگونه)،  اختلال وسواس فکری ـ عملی یا اختلال وسواسی ـ جبری، اضطراب اجتماعی و اختلال اضطرابی پس از حادثه می باشد. طبق مطالعات انجام گرفته از هر ۱۴ نفر یک نفر مبتلا به اختلالات اضطرابی است که می تواند زمینه پیدایش بیمارهای مختلفی از جمله سرطان را ایجاد کند در سالهای اخیر با شروع پاندمی کرونا و تغییر سبک زندگی نوجوانان و استفاده از شبکه های اجتماعی توسط آنها، میزان اختلالات اضطرابی رو به افزایش بوده است استفاده از داروهای با منشا گیاهی به جای داروهای رایج مورد استفاده در درمان اختلالات اضطرابی رو به افزایش است. در موارد متعددی نشان داده شده که استفاده از زعفران باعث کاهش شاخصهای اضطرابی می شود و اثرات قابل ملاحظه ای در مقایسه با داروها دارد و عوارض مطالعات جانبی کمتری را از خود نشان می دهد در مطالعه ای که در سال ۲۰۱۸ انجام گرفت مصرف روزانه ۱۴ میلی گرم از عصاره زعفران به صورت ۲ بار در روز به مدت ۸ هفته نشان داد که اضطراب در کودکان ۱۶-۱۲ سال به شکل معناداری کاهش یافته و می تواند در کنترل علایم ملایم تا متوسط آن مورد استفاده قرار بگیرد.

۳-  اثرات زعفران بر درمان چاقی و دیابت کودکان

چاقی یک بیماری شایع در کودکان و نوجوانان است که در اثر افزایش غیر طبیعی بافت چربی بدن به وجود می آید و با استفاده از اندازه گیری وزن، قد و شاخص توده بدنی قابل تشخیص می باشد.  امروزه چاقی در کودکان در اثر تغییر سبک تغذیه و استفاده کمتر از سبزیجات و گروه های پایین هرم غذایی، سیر صعودی داشته و باعث به هم خوردن تعادل میزان کالری دریافتی روزانه شده است. همچنین با توجه به استفاده بی رویه نوجوانان از کامیپوتر و وسایل الکترونیکی و کاهش فعالیت های فیزیکی آنها، خطر ابتلا به چاقی در آنها افزایش یافته است. مطالعات مختلفی نشان داده اند که چاقی، منجر به کاهش فعالیتهای کودکان می شود و قدرت یادگیری آنها را کاهش می دهد در این راستا کروستین موجود در زعفران دارای خواص ضدچاقی می باشد و باعث کاهش جذب چربی و وزن فرد و همچنین کروسین موجود در زعفران باعث کاهش قابل توجه کلسترول و تری گلیسرید خون می گردد.

دیابت یکی از بیماریهای مزمن در کودکان است که با توجه به تغییر عادات غذایی، دخیل بودن عوامل ژنتیکی چاقی و کاهش فعالیتهای فیزیکی رو به افزایش می باشد. دیابت می تواند زمینه ساز بسیاری از بیماریهای مختلف مثل بیماری های قلبی، نارسایی های کلیوی و حتی مرگ شود.

دسته های دارویی مختلفی برای کنترل دیابت وجود دارند که در کنار اثر گذاری مناسبشان دارای عوارض جانبی نیز هستند که ما را به سمت استفاده از داروهای در دسترس تر و با عوارض جانبی کمتر سوق می دهد طی مطالعات مختلفی که انجام شده، منابع طبیعی مختلفی برای کنترل قند خون وجود دارد که یکی از این منابع زعفران است.

زعفران، کاهنده قند خون می باشد. این گیاه می تواند باعث افزایش حساسیت سلول به انسولین و تقویت عملکرد سلولهای بتای پانکراس شود.

در مطالعات بالینی انجام گرفته، مصرف روزانه زعفران باعث اثر کاهنده روی قند خون ناشتا می شود و می تواند هموگلوبین A1C را کاهش دهد. همچنین با توجه به اثرات ضدالتهابی عفران، مصرف ۴۰۰ میلی گرم در روز از آن می توانند روی کاهش وزن و کاهش شاخص توده بدنی داشته باشد و باعث کاهش قند می گردد.

۴- اثرات زعفران بر درمان کودکان مبتلا به سرطان

بنابر اعلام سازمان بهداشت جهانی، سرطان به عنوان یکی از نگرانی های امروزه و عامل مرگ ۱۰ میلیون نفر در جهان در سال ۲۰۲۰ می باشد که بنابر پیش بینی این سازمان با توجه به تغییر عادات غذایی و رفتاری جوامع مختلف مثل استفاده از سیگار، مصرف بالای غذاهای فست فود و کاهش فعالیتهای فیزیکی، ممکن است میزان ابتلا به سرطان و مرگ و میر ناشی از آن تا سال ۲۰۴۰ به بیش از ۲۵ میلیون مورد در سال برسد . تشخیص زودهنگام سرطان در کودکی باعث افزایش بقا به میزان ۸۰ درصد در طول دوره های گذشته شده است درمانهای مختلفی برای سرطان وجود دارد که شامل رادیوتراپی و شیمی درمانی و جراحی می باشد این درمان ها ممکن است منجر به ظهور عوارض جانبی مختلفی مثل ایجاد تومورهای جدید، مشکلات گوارشی ریوی قلبی و شناختی، احتمال ایجاد متاستاز و مقاومت دارویی شود در طول زمانهای گذشته، گیاهان مختلفی برای درمان و کنترل سرطان مورد استفاده قرار گرفته اند.

در این راستا استفاده از زعفران در مطالعاتی که طی سالهای اخیر انجام شده نشانگر اثرات زعفران بر درمان سرطان پوست، دهانه رحم، پروستات، سرطان خون و کم گوارشی است. سه مورد از رایج ترین سرطانهایی که بین کودکان وجود دارند شامل سرطان خون سرطان مغز استخوان و سرطانهای مغز هستند. سرطان خون یکی از سرطانهای رایج در بین کودکان است که در اثر عوامل محیطی و ارثی به وجود می آید و سلولهای مغز استخوان و خون را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث درد استخوان، کاهش انرژی در کودکان و ایجاد کبودی و عفونت می گردد زعفران، باعث مهار تولید سلولهای سرطانی خونی می شود.

سرطان مغز استخوان از رایج ترین تومورهای استخوانی در کودکان است که بیشتر در استخوان ران به وجود می آید و باعث ایجاد دردهای بسیار شدیدی در آنها می شود. رایج ترین ترکیب دارویی مورد استفاده در درمان تومورهای مغز استخوان، استفاده از ترکیب دارویی از داروهایی در این زمینه است. در مطالعه ای که در سال ۲۰۱۳ انجام گرفت، مشاهده شد که مصرف همزمان دارو به همراه زعفران، باعث افزایش اثرات ضد سرطانی می شود و اثرات مهار کنندگی روی سلولهای سرطانی دارد. همچنین زعفران می تواند دارای اثرات مهارکنندگی بر تولید و رشد سلولهای سرطانی پوست داشته باشد.

با توجه به مطالب فوق و داده های بیان شده، نتیجه گرفته می شود که استفاده از زعفران می تواند در پیگشیری و حتی کنترل موارد متعددی از بیماریهای صعب العلاج داشته باشد.

تلخیص و گردآوری:

مهندس سیدمحمدحسین صداقت کشفی برگرفته از ماهنامه دارویی رازی – انتشارات دانشگاه علوم پزشکی تهران – شماره ۶ شهریور ۱۴۰۲

نویسنده