شاعر سرد و گرم چشیده روزگار که در اقصاى عالم گشته و سربرده با هر کسى، شاعرى که به تعبیر زنده یاد ذبیح الله صفا “درنثرِ خود شاعراست و در شعر خوداشعر” جناب شیخ مصلح الدین سعدى شیرازى که هرچه از او بنویسیم و بگوییم باز حق سخن ادا نمى شود.
نظربازى شیخ اجل در عالم شاعرى خود قصه و حدیث قند و شکر در زبان پارسى به شمار مى رود اما نظربازى این استاد سخن در غزلیات ارجمندش دل هر عاشق زمینى و آسمانى به صحراى جنون عشق رهنمون مى سازد.

که گفت در رخ خوبان نظر خطا باشد
خطا بُوَد که نبینند روى زیبا را

شیخ غزلسراى ما خود را ” مفتى ملّت اصحاب نظر” معرفى کرده و بر این بنیان فتواى نظربازى مى دهد اما این فتوا را نمى توان به نظر بازى ناروا تعبیر نمود که سعدى در بیتى آب پاکى به دست مفسران اینگونه نظرها ریخته و بیان مى دارد:
چه خبردارد ازحقیقت عشق
پایبند هواى نفسانى
خود پرستان نظر به شخص کنند
پاک بینان به صنع ربانى

و یا این بیت مشهور که مى گوید:

تنگ چشمان نظر به میوه کنند
ما در آثار صنع حیرانیم

این بیت و تنگ چشمى هم مى توان تفسیر کلام دیگر شیخ اجل در گلستان و باغ همیشه بهارش دانست که “چشم تنگ انسان دنیادوست را یا قناعت پر مى کند یا خاک گور.”

چند سال پیش استاد ارجمند دکتراصغردادبه در نشست علمى یادروز سعدى در شیراز در رابطه با جمال شناسى اشعار سعدى به نکات جالبى اشاره نمود و اذعان داشت: ” تقابل عشق و هوس و عشقبازى و نفس پرستى و در نتیجه تقابل نظر روا و ناروا، مسئله اى سیاسى- اجتماعى است: گروهى مسلط یا طبقه زاهد و صوفى که ریاکارند و دشمن مردم و گروهى که اهل عشق و رندى که روشنفکران آن روزگارند و در این زمانه سعدى با حسى دریافتنى اما وصف نشدنى؛ حسى لبریز از خشم و نقد و نفرت، از این جماعت سخن مى گوید:

جماعتى که نظر را حرام مى گویند
نظرحرام بکردند و خون خلق، حلال

اینجاست که سعدى شیرازى در بیتى به صراحت خود را مفتى ملت اصحاب نظر توصیف مى کند و حق فتواى را از آن خود مى داند و مى گوید:

سعدی اینک به قدم رفت و به سر باز آمد
مفتی ملت اصحاب نظر باز آمد

از نظربازى هاى “روا” و یا همان “حلال” سعدى و حافظ اهل نظر مى دانند و بیخبران از آن حیرانند که بقول خواجه حافظ:
درنظربازى ما بیخبران حیرانند
من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند